İqtisadi islahatların yeni mərhələsi yeni hədəflərə ünvanlanıb

  Məlum olduğu kimi, 2003-cü ildən Azərbaycanın iqtisadi inkişafında yeni mərhələ başlamışdır. Prezident İlham Əliyevin irəli sürdüyü “tarazlı iqtisadi inkişaf”, “idxalı əvəz edən iqtisadi siyasət”, “neftdən və neftin qiymətindən asılı olmayan iqtisadiyyat”, “insanların iqtisadi cəhətdən azad olması”, “xarici amillərdən asılılığın azaldılması” konsepsiyaları Azərbaycanın iqtisadi inkişaf modelində prinsipial dəyişikliklərin edilməsini zərurətə çevirmişdir.

 Bu dəyişikliklər nəticəsində ölkə üzrə ÜDM istehsalı 3,2, o cümlədən sənaye məhsulları istehsalı 2,6, ölkənin xarici valyuta ehtiyatı 23,7, kredit qoyuluşları 17,5, dövlət büdcəsinin gəlirləri 16,5, iqtisadiyyatın maddi-texniki bazasının modernləşdirilməsinə və inkişafına yönəldilən investisiya 4,4, o cümlədən qeyri-neft sektoruna yatırılan sərmayə 3,6 dəfə artmışdır. 

 Bu gün ölkəmizdə struktur islahatlarının yeni mərhələsi başlayıb. Bu mərhələdə əsas vəzifə səmərəli iqtisadiyyatın qurulması və daha sağlam iqtisadi bazaya əsaslanan təsirli sosial siyasətin həyata keçirilməsidir. Qeyri-neft sektorunun inkişafı, struktur dəyişiklikləri, texnoloji yeniləşmə və iqtisadiyyatın səmərəliliyinin təmin edilməsi də hazırda önəm verilən məsələlər sırasındadır. Yeni mərhələdə iqtisadi siyasəti müəyyən edərkən müasir dövrün çağırışları nəzərə alınmalı, yerli istehsalın stimullaşdırılması istiqamətində tədbirlər görülməli, dövlət xərcləri restruktrizasiya edilməli, gəlirlərin yenidən bölgüsünün səmərəli mexanizmi yaradılmalıdır. 

 Bu yerdə qeyd edilən istiqamətlərdən birinin - ölkədə yaradılan gəlirlərin bölgüsünü tənzimləyən mexanizmlərin üzərində bir qədər ətraflı dayanmaq istərdik. Ölkədə gəlirlərin bölgüsündə müəyyən problemlərin mövcud olması faktdır. Məhz bunun nəticəsidir ki, yaranma mərhələsində ümumi daxili məhsulun cəmi 20 faizi əmək ödənişlərinə verilir, 9 faizə qədəri dövlətə çatır, 70 faizə qədəri isə təsərrüfat subyektlərinin gəlirini təşkil edir. Azərbaycan Həmkarlar İttifaqı Konfederasiyasının hesablamalarına görə, 2012-ci ildə dövlət büdcə xərclərinin yalnız 17 faizə qədərini əmək ödənişləri təşkil etmişdir. Düzdür, 2018-ci il üçün bu göstərici 20,3 faiz nəzərdə tutulmuşdur. Lakin unutmayaq ki, məsələn, Avropa ölkələrində həmin rəqəm 40-60 faiz civarında dəyişir. 

Azərbaycanda gəlirlərin bölgüsündəki mövcud vəziyyət iki mexanizmin təsiri altında yaranmışdır. Birincisi, hasilatın pay bölgüsü sazişinin Azərbaycanda çox geniş istifadə olunmasıdır. Məlumdur ki, “Əsrin müqaviləsi”ndən sonra neft sektorunda xarici şirkətlərlə daha 32 saziş imzalanmışdır. Təkcə neft sektorunda deyil, qızıl, alunit, dəmir filizi yataqlarının istismarı da xarici şirkətlərə bu cür sazişlərlə verilmişdir. Halbuki maliyyə cəhətdən imkanı olan ölkələr “hasilatın pay bölgüsü” sazişlərindən nadir hallarda istifadə edirlər. Təbii resursların sahibi olan ölkələr üçün bu tip sazişlər sərfəli deyil. Belə sazişin iqtisadi mahiyyəti ondan ibarətdir ki, xarici investor qoyduğu investisiyaları və istismar xərclərini hasilatdan əldə olunan gəlirdən götürür, ancaq qalan mənfəəti milli dövlətlə bölüşdürür. 

 Gəlirlərin bölüşdürülməsinə mənfi təsir edən ikinci səbəb əməkhaqqının və sosial müavinətlərin əməyin ödənilməsinin minimum məbləği əsasında müəyyən edilməsi qaydasından istifadə edilməməsidir. Bu, dövlətin sərəncamında olan obyektiv tənzimləmə vasitəsidir və o, əməyin keyfiyyətini, mürəkkəbliyini tam nəzərə almağa imkan verir. Eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsindəki “minimum əməkhaqqı” anlayışının Beynəlxalq Əmək Təşkilatının 131 nömrəli konvensiyasında verilən tərifə uyğunlaşdırılması tələb olunur. Onu da qeyd edək ki, beynəlxalq miqyasda tətbiq edilən bu sistemdən 1996-cı ilə qədər Azərbaycanda da istifadə edilmişdir. 

 Bu gün idarəetmə sistemində institusional islahatların aparılmasının zəruriliyi də diqqət mərkəzində olmalıdır. İnstitusional islahatlar ilk növbədə dövlət strukturlarının tənzimləyici rolunun gücləndirilməsini və onların fəaliyyətinin səmərəliliyini təmin etməlidir. Dövlət idarəetmə sistemində islahatlar öncə iqtisadi idarəetmə və tənzimləmə yükünün dövlət orqanları arasında səmərəli və ədalətli bölgüsünə, iqtisadi yönümlü dövlət orqanlarının fəaliyyətinin səmərəli koordinasiyasının təmin edilməsinə yönəldilməlidir. 

 Elə bu yerdə idarəetmə yükünün bölgüsünə aid bir faktı diqqətə çatdırmaq istərdik. İqtisadiyyat Nazirliyinin Əsasnaməsində nazirliyin 19 adda fəaliyyət istiqaməti, 79 bənddən ibarət vəzifəsi nəzərdə tutulmuşdur. Həmin əsasnaməyə əsasən, nazirlik ölkənin iqtisadi və sosial inkişafının əsas istiqamətləri, iqtisadi struktur və sənaye siyasətinin hazırlanması və həyata keçirilməsinin təmin olunması, sosial siyasət, əhalinin məşğulluğu, kadr hazırlığı, qiymət-tarif siyasəti, rəqabətin inkişaf etdirilməsi, əsas fondların təzələnməsi, regional inkişaf, investisiya fəaliyyəti və s. ilə məşğul olmalıdır. Bütünlükdə investisiya fəaliyyəti üzrə 8, sənaye üzrə 10, sahibkarlıq üzrə 11, xarici iqtisadi əlaqələr üzrə 16 bənddən ibarət vəzifə nəzərdə tutulmuşdur. Nazirliyin əsasnaməsi ilə tanışlıqdan belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, Azərbaycanın iqtisadi və sosial inkişafına, müxtəlif iqtisadi fəaliyyətlərin koordinasiyasına cavabdehliyi məhz bu orqan daşıyır. Bəs, bir nazirliyin bu qədər “yüklənməsi” nə dərəcədə məqbul hesab oluna bilər? Obyektivlik xatirinə demək lazımdır ki, bu yükün öhdəsindən gəlmək, altından çıxmaq çətindir. 

 Bu baxımdan həqiqətən milli iqtisadi inkişaf modelinin idarəetmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsinə ciddi ehtiyac var. Elə isə iqtisadi islahatların yeni mərhələsində makrosəviyyədə tələb olunan idarəetmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi barədə: bu gün koordinasiyalı fəaliyyətə xüsusi diqqət verilməli, idarəetmə sistemində aparılan dəyişikliklər dövlət idarəetmə orqanlarının fəaliyyətinin koordinasiyasının daha səmərəli təşkil olunmasına, onların hüquq və səlahiyyətləri ilə məsuliyyətlərinin balanslaşdırılmasına yönəldilməlidir. Elmi araşdırmalardan gələn qənaətimiz ondan ibarətdir ki, 2015-ci ildən bu yana ölkənin maliyyə sektorunda yaranmış vəziyyətin səbəblərindən biri də qeyri-neft sektorunun inkişafı ilə bağlı qəbul edilmiş dövlət proqramlarının, proqnozlarının və hökumət qərarlarının icrasının vaxtında və tam təmin olunmamasıdır. Düzdür, bu sahədə son illər köklü dəyişikliklər baş vermişdir, ÜDM-də, ixracda qeyri-neft sektorunun payı artmışdır. Amma hələ də ölkə iqtisadiyyatının strukturu xammal və yarımfabrikat təyinatlı olaraq qalır, iqtisadi artım bir qayda olaraq investisiyaların hesabına təmin edilir, regionların iqtisadi-sosial inkişafında fərqlər istənilən səviyyədə azalmır. Təəssüf ki, bazar mexanizmlərinin tətbiqi bu meyillərin qarşısını indiyəcən istənilən səviyyədə ala bilməmişdir. 

Sahələrin, istehsalların və əmtəə bazarının koordinasiyalı inkişafının zəif olması kənd təsərrüfatı, yüngül sənaye və istehlak bazarı arasındakı istehsal-ticarət əlaqələrinə də təsir etmişdir. Məsələn, yüngül sənaye müəssisələrinin çoxu profilini dəyişmiş və ya fəaliyyətini dayandırmışdır. Nəticədə yüngül və yeyinti sənaye sahələri ölkə iqtisadiyyatında istənilən mövqeyə sahib ola bilməmişlər. Bunlardan əlavə, 2020-ci ilə qədər inkişaf etmiş ölkəyə çevrilməyi hədəfləmiş Azərbaycanın sənaye istehsalında emal sənayesinin xüsusi çəkisi 25-30 faizdir. Müqayisə üçün bildirək ki, inkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici 65-70 faizə bərabərdir. Başqa bir fərq: bu gün ölkə üzrə iqtisadiyyatda məşğul olanların 36 faizdən çoxu aqrar sektorda cəmləşib və onların sayı ildən-ilə artır. İnkişaf etmiş ölkələrdə isə bu göstərici 1-3 faiz civarindadır. 

 Bütün bunlar göstərir ki, iqtisadi tənzimləmə vasitəsi kimi təkcə dövlət proqnozlarından və regional proqramlardan istifadə etmək heç də kifayət deyil. Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə mühüm iqtisadi və sosial problemləri uğurla həll etmək üçün proqnozlaşdırma ilə yanaşı, cari və perspektiv planlaşdırmadan da geniş istifadə olunur. Təsadüfi deyil ki, Fransada Baş Planlaşdırma Komissarlığı, İsraildə Strateji Planlaşdırma Nazirliyi, Hollandiyada Mərkəzi Planlaşdırma Bürosu, Türkiyədə Dövlət Planlaşdırma Təşkilatı, eləcə də ABŞ-da, Yaponiyada, Cənubi Koreyada, Sinqapurda, Malayziyada, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində müxtəlif adlar altında dövlət planlaşdırma orqanları fəaliyyət göstərir. Bəzi postsosialist ölkələrində də beynəlxalq təcrübəyə söykənən bu cür dövlət qurumları var. Bu baxımdan qəti əminliyimiz ondan ibarətdir ki, dövlət proqramları və proqnozlarında nəzərdə tutulan hədəflərə çatmaq üçün cari və uzunmüddətli inkişaf planları da lazımdır. Əgər sovetlər dönəmində plan göstəriciləri və onların həcmi təsdiq edilib qanun statusuna malik olurdularsa, indi təsdiq olunmuş normativ hüquqi aktlara əsaslanan planlar və göstəricilər işlənib hazırlanmalıdır.

 Bunun üçün ilk növbədə “İqtisadi və sosial inkişafa dair dövlət proqnozları və planları haqqında” qanun qəbul edilməlidir. Eyni zamanda hesab edirik ki, illik və beşillik indikativ planlaşdırma sisteminin tətbiq edilməsi, İqtisadiyyat Nazirliyinin bazasında İqtisadiyyat və Planlaşdırma Nazirliyinin yaradılması, orta müddətli proqnozların məqsədinə və normativ hüquqi bazasına yenidən baxılması düzgün olardı. 2014-cü ildə çıxışlarının birində ölkə başçısı İlham Əliyev demişdir: “Azərbaycanın gələcək inkişafı sənayenin inkişafı ilə bağlı olmalıdır... dövlət investisiyalarını da bizim üçün strateji əhəmiyyət daşıyan sənaye sahələrinə cəlb etməliyik”. Bu mənada dövlət investisiya bankının və maliyyə-sənaye qruplarının yaradılması haqqında da fikirləşməyə dəyər.

 İqtisadiyyatda müxtəlif sektorların qarşılıqlı əlaqələrinin koordinasiyasının instrumenti sahələrarası balansdır ki, o da müvafiq mərkəzi idarəetmə orqanları tərəfindən tərtib edilməlidir. İqtisadi fəaliyyətin koordinasiyasının elə sistemi qurulmalıdır ki, istehsal (xidmət) və investisiyalar, sənaye və kənd təsərrüfatı, mal dövriyyəsi və əhalinin pul gəlirləri, əmək məhsuldarlığı və əməkhaqqı arasındakı proporsiyalar səmərəli həddə müəyyən olunsun. Nəzərə alınmalıdır ki, bazar iqtisadi sistemində də proporsiyalara əməl edilməsinin mühüm şərti proqnoz və planların istehsal gücləri, xammal, yanacaq, pul, investisiyalar və digər resurs ehtiyatları ilə balanslaşdırılmasıdır.

Məlum olduğu kimi, yerli və xarici bazarların tələbini təmin etmək üçün əsas istehlak və istehsal təyinatlı mallar üzrə istehsal və istehlak balanslarının tərtib edilməsi haqqında Nazirlər Kabineti qərar qəbul etmişdir. Nazirlər Kabinetinin 2009-cu il 20 noyabr tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Ərzaq balansının tərtib olunması qaydası”na əsasən, 2014-cü ilə dövlət proqnozlarının tərkibində 16 adda istehsal və istehlak balansı işlənilib hazırlanmışdır. Balansın göstəricilərini araşdırmaqla müəyyən etmişik ki, istehsal üzrə proqnoz göstəricilərinin 60 faizə qədəri kəsirlə yerinə yetirilmişdir. İdxalda isə əksinə olmuşdur - bəzi məhsullar üzrə idxal nəzərdə tutulduğundan çox olmuşdur. Belə tendensiya ixracda da baş vermişdir. Ona görə də əsas istehsal və istehlak məhsulları balansının tərtib edilməsi və ona əməl olunması mexanizmlərinin tətbiqi zəruridir. Hazırda tətbiq edilən iqtisadi-inzibati metod və mexanizmlərlə daxili bazarda tələb və təklifin tənzimlənməsi qənaətbəxş nəticələr vermir. Odur ki, inzibati və iqtisadi mexanizmlərdən istifadə edilməlidir. İnzibati mexanizmlərdən müəyyən müddətə idxal-ixrac kvotaları tətbiq oluna bilər. Yerli məhsulların istehsalı artdıqca və rəqabət qabiliyyəti yüksəldikcə kvotaların dəyişdirilməsi mümkündür. Eyni zamanda yerli məhsulların rəqabət apara biləcəyi xarici məhsulların idxalı müəyyən proporsiyalarda davam etdirilməlidir. Digər mexanizm gömrük rüsumları ola bilər. Rüsumların ölçüləri elə müəyyən edilməlidir ki, idxal məhsullarının yerli bazarda satışı yerli məhsullarla rəqabətdə sərfəli olmasın.

Kənd təsərrüfatı və emal sənayesində sahələrarası texnoloji və ticarət əlaqələrinin koordinasiyasının zəif olmasını başqa bir faktla da göstərmək olar: 2014-cü ildə Azərbaycan 16 milyon kvadratmetr pambıq parça idxal etmişdir. Bunun üçün 3 milyon dollara yaxın valyuta xərclənmişdir. Bizim araşdırmalarımız göstərir ki, ölkədə cəmi 7 min ton xam pambığı emal etməklə bu tələbatı ödəmək mümkündür. Bu hesabla 50 min ton pambığı emal edib parça istehsal etsək, 20 milyon dollara qənaət edə bilərik. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, ölkədə artıq bu problemin həlli istiqamətində əməli addımlar atılır. Mingəçevir Sənaye Parkında yaradılan müəssisələr əsasən yerli xammalların emalı ilə məşğul olacaq. 

Prezident İlham Əliyevin sözləridir: “...Əgər inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə nəzər salsaq görərik ki, orada iqtisadi potensialı müəyyən edən orta və kiçik sahibkarlardır”. Bəs, kiçik və orta sahibkarlar deyildikdə hansı subyektlər nəzərdə tutulur? Əvvəlcədən qeyd edək ki, istehsal güclərinə və işçilərinin sayına görə inkişaf etmiş ölkələrdəki və Azərbaycandakı kiçik və orta sahibkarlıq obyektləri fərqlidir. Əgər Azərbaycanın sənaye sektorunda işçilərinin sayı 50 nəfərə qədər olan müəssisələr kiçik müəssisə hesab olunursa, ABŞ-da bu meyar 100 nəfərdir. Həmin ölkədə orta biznesə işçilərinin sayı 500 nəfərə qədər olan müəssisələr aid edilir. Almaniyada isə işçilərin sayı 1000 nəfərədək olan müəssisələr orta biznesə aid edilir. Sinqapurda bu göstərici 200 nəfərdir. Amerikada və Almaniyada ümumi daxili məhsulun 50-52, Fransa və Yaponiyada 55-62 faizi kiçik və orta biznes tərəfindən istehsal edilir. Azərbaycanda isə sahibkarlıq fəaliyyəti göstərən kiçik müəssisələrin hər birində orta hesabla 10 nəfərə qədər adam işləyir və onlar ölkə üzrə məhsul (xidmət) istehsalının cəmi 4-5 faizini təşkil edirlər. Üstəlik, sənaye sektorundakı müəssisələrin 90 faizə qədəri kiçik müəssisədir. Belə kiçik müəssisələrin bazasında isə Azərbaycanda innovasiya təyinatlı iqtisadiyyat qurmaq, yüksək məhsuldarlığa nail olmaq çətindir. Bu səbəbdən dövlət elə kooperasiya siyasəti yeritməlidir ki, həmin kiçik subyektlər müasir texnologiyalarla innovasiyalı məhsullar istehsal etmək gücünə malik nisbətən iri müəssisələrə çevrilə bilsinlər. 

Digər bir məsələ: Azərbaycanda əmək ehtiyatlarının artımı əhalinin artımını 2 dəfəyə qədər üstələyir. Bu səbəbdən emal sənayesinin və aqrar-sənaye kompleksinin klaster əsasında daha geniş miqyasda və sürətlə inkişafını təmin etmək zəruridir. Həmin məqsədlə regionlarda əmək resurslarının miqyasını, ixtisaslaşma istiqamətini, yerli xammal və yarımfabrikatların istehsal vəziyyətini nəzərə almaqla 2018-2025-ci illərə məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi sxeminin hazırlanması lazımdır. Bu işdə akademik Ramiz Mehdiyevin son əsərində irəli sürülən yeni müddəalar əsas götürülməlidir.

Bir neçə kəlmə də iqtisadi ideologiyanın təbliği barədə. İqtisadi ideologiya dövlətin iqtisadi strategiyasını, iqtisadi islahatların konseptual əsaslarını, seçilmiş iqtisadi modelin əsas prinsiplərini, ölkənin milli iqtisadi mənafeyi və maraqları ilə bağlı məsələləri özündə birləşdirir. İqtisadi problemlər xarakterindən və onları doğuran səbəblərdən asılı olmayaraq, ölkə ictimaiyyətinə vaxtında çatdırılmalıdır ki, sonradan onlar təhrif edilmiş və ya siyasiləşdirilmiş bir şəkildə təqdim edilməsin. İslahatların gedişi ilə bağlı ölkə vətəndaşlarında yaranan sualların vaxtında cavablandırılması da vacib məsələdir.

Bu işdə iqtisadçı alimlərin də üzərinə ciddi vəzifələr düşür. Biz elm adamı olaraq iqtisadi ideoloji təbliğatın milli maraqlarımıza uyğun qurulması üçün bütün səviyyələrdə müzakirələrdə fəal iştirak, öz elmi iş və təkliflərimizi mərkəzi icra orqanlarına təqdim etməliyik. Təəssüflə qeyd edək ki, bəzi hallarda Azərbaycanın iqtisadi-elmi mühiti ilə iqtisadi yönümlü dövlət orqanları arasında istənilən əlaqəni qurmaq mümkün olmur. Buna cəhd göstərilməməsi isə bir çox hallarda iqtisadi-elmi potensialın kortəbii şəkildə siyasiləşməsinə gətirib çıxarır. Odur ki, həyata keçirilən iqtisadi islahatların elmi xarakterini və mövcud problemlərə konstruktiv yanaşmanı təmin etmək üçün Azərbaycanın iqtisadi elmi mühitinin iqtisadi quruculuq prosesində yaxından iştirakına şərait yaradılmalıdır. 

İqtisadi və sosial inkişafı idarə edən mərkəzi icra orqanları ilə iqtisadçı alimlər arasında səmərəli əməkdaşlığı qurmaq məqsədilə digər ölkələrin (məsələn, ABŞ, Rusiya) təcrübəsini nəzərə alaraq “Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında İqtisadçılar Şurası” adında bir qurumun yaradılması da məqsədəuyğun olardı. Məsələn, Amerikanın iqtisadi inkişaf modelində mühüm bir cəhət hökumətin iqtisadi siyasətinin formalaşmasında alim və mütəxəssislərin idarəetmənin yuxarı pilləsində iştirak etməsidir. Onların iştirakını təmin edən institusional baza da yaradılmışdır. Belə ki, ABŞ Prezidenti yanında “İqtisadi Məsləhətçilər Şurası” və “Milli İqtisadi Şura” yaradılmışdır və onlar səmərəli fəaliyyət göstərirlər. Elmi tədqiqat müəssisələri ilə icra orqanları arasında səmərəli fəaliyyət əlaqəsini yaratmaq üçün mühüm bir vasitə də elmi-tədqiqat işlərinin dövlət sifarişi əsasında hazırlanmasıdır. Bu məsələnin həlli 2009-cu ildə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya”da nəzərdə tutulmuşdur. Orada deyilir ki, fundamental, humanitar və ayrı-ayrı prioritet tətbiqi elmi-tədqiqatların dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilməsinin dövlət sifarişi formasında həyata keçirilməsi təmin edilsin. Bu müddəanın 2009-2015-ci illərdə icrası Milli Elmlər Akademiyasına, Maliyyə və Təhsil nazirliklərinə tapşırılmışdır. Təəssüf ki, indiyəcən bu mexanizmin tətbiqinin hətta normativ hüquqi bazası da hazırlanmamışdır. İndiki şəraitdə biz məmurlardan xahiş edirik ki, əməyimizdən istifadə etsinlər. Amma dövlət sifarişi olsa, yəqin ki, belə vəziyyətə son qoyular. 

Sonda qeyd edək ki, biz iqtisadçılar qarşıdakı illərdə fəaliyyətimizi Prezident İlham Əliyevin müəyyən etdiyi hədəflərə nail olmaq istiqamətində qurmalıyıq. Bu baxımdan elmi araşdırmalarımızı iqtisadi inkişafın yeni mərhələsinə uyğun aparmalı, iqtisadi idarəetmə metod və mexanizmlərinə, institusional islahatlara xüsusi diqqət verməli, müvafiq təkliflər işləyib hazırlamalı və iqtisadiyyatla məşğul olan idarəetmə orqanlarına təqdim etməliyik.

Tofiq HÜSEYNOV,

AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, iqtisad elməri doktoru, professor, əməkdar iqtisadçı

"Azərbaycan" qəzeti, 14 iyun 2018-ci il